Kroplówka witaminowa a trening to połączenie idealne dla wszystkich osób, które podejmują aktywność fizyczną. Odżywki i suplementy tworzone specjalnie z myślą o sportowcach często okazują się niewystarczająco skuteczne. Podawane są w sposób doustny, co uniemożliwia ich stuprocentowe przyswajanie przez organizm. Suplementy dla seniora – co zawierają? Preparaty wzmacniające serce dla osób starszych będą zawierały oczywiście inne składniki niż te podnoszące odporność czy wspomagające koncentrację. Trzeba pamiętać, że w przypadku suplementów ważnymi parametrami są skład i przyswajalność. Wraz z wiekiem bardzo często niedobór Kroplówka z aminokwasami to kombinacja aminokwasów egzogennych, których nasz organizm nie jest w stanie samodzielnie wyprodukować. Wlew ten ma za zadanie poprawić ogólną wydolność organizmu, zapobiegając rozpadowi tkanki mięśniowej podczas intensywnego treningu siłowego lub aerobowego. To koktajl przeznaczony dla osób Nutridrinki można przechowywać, jak i spożywać w temperaturze pokojowej. Istnieje także możliwość schłodzenia produktu dla zwiększenia walorów smakowych. Ważną zasada jest spożywanie ich bardzo powoli. Jedną butelkę powinno spożywać się przez co najmniej 30 minut. Pacjent powinien pić produkt małymi łyczkami. . Szacuje się, że blisko połowa pacjentów onkologicznych stosuje różnego rodzaju suplementy diety bez informowania o tym lekarzy. Blisko 30% tych substancji to metody i środki zaliczane do tzw. terapii niekonwencjonalnych raka oraz medycyny alternatywnej. Internet pełen jest stron promujących „cudowne” lekarstwa na raka, nie brakuje bogatej literatury na ten temat. Osoby chore na nowotwór sięgają po suplementy na raka przede wszystkim z zamiarem lepszego radzenia sobie ze stresem, poprawy odporności, stanu zdrowia oraz jakości życia. Czy takie postępowanie jest jednak bezpieczne? Przedstawiamy poradnik dotyczący faktów i mitów związanych ze stosowaniem suplementów podczas choroby nowotworowej. Suplementy w chorobie nowotworowej Przegląd badań klinicznych dowodzi, że niektóre z ziół czy suplementów na raka mogą mieć pewny potencjał w profilaktyce, leczeniu czy postępowaniu paliatywnym u chorych z nowotworem. Inne jednak – nie mają go wcale. Większość roślin i suplementów wchodzi w interakcje ze sobą oraz z tradycyjnymi lekami, powodując istotne działania uboczne, które mogą być niebezpieczne dla zdrowia, a nawet życia pacjentów onkologicznych. Wszystkie suplementy na raka powinny być rygorystycznie testowane pod względem czystości, bezpieczeństwa i skuteczności. Pacjenci potrzebują wiarygodnego i szczerego źródła informacji oraz dialogu z onkologami na ten temat. ZAJRZYJ: NIEKONWENCJONALNE METODY LECZENIA RAKA Czy istnieją suplementy na raka? Zgodnie z definicją suplementy na raka należy traktować jako produkty stanowiące źródło skoncentrowanych składników odżywczych oraz innych substancji o działaniu fizjologicznym. W suplementach diety mogą występować witaminy, składniki mineralne oraz inne związki wykazujące efekt odżywczy lub fizjologiczny, np. aminokwasy, kwasy tłuszczowe, błonnik, ekstrakty roślinne i ziołowe, probiotyki i prebiotyki, enzymy, produkty zawierające koenzym Q10, chrząstkę rekina i wiele innych. Znaczenie użyteczności i roli suplementów w chorobie nowotworowej budzi wśród naukowców wiele kontrowersji i jest wciąż badane. Wśród pacjentów, stosunek do suplementów wywołuje skrajne emocje oraz istotne różnice zdań. Rolą suplementów diety – niezależnie od dawki czy kombinacji – jest utrzymanie dobrego stanu zdrowia i zapewnienie dodatkowych korzyści zdrowotnych. W tym zakresie – ewentualnie – może mieścić się zapobieganie rozwojowi nowotworów, ale na pewno nie leczenie tak poważnej i złożonej jednostki chorobowej jaką jest rak. Jeśli jakiś suplement przedstawiany jest jako lekarstwo na raka, powinno to budzić podejrzenia i nieufność. Należy mieć na uwadze, iż stosowanie suplementów podczas choroby nowotworowej może wywoływać lub nasilać występowanie różnego rodzaju interakcji z przepisywanymi przez lekarzy lekami lub powodować działania niepożądane. Stosowane suplementy na raka mogą być przyczyną powikłań farmakologicznych u pacjentów zażywających leki. Są one następstwem interakcji zachodzących pomiędzy składnikami zawartymi w suplemencie a stosowanymi lekami. Najczęściej wypływają one na wchłanianie i metabolizm leków, ale również może dochodzić pod ich wpływem do synergicznych interakcji. Suplementy a nowotwory dr Aleksandra Kapała, Poradnik dla pacjentów i opiekunów: Fakty i mity żywienia w chorobie nowotworowej, fragment: Nie zaleca się rutynowego przyjmowania preparatów wielowitaminowych, czy też innych substancji aktywnych. Stosowanie jakichkolwiek związków aktywnych wskazane jest wyłącznie w stanach udowodnionego niedoboru, który rozpoznać można, albo na podstawie badania stężenia konkretnej substancji we krwi (np. żelazo, witamina B12, kwas foliowy, witamina D, mikroelementy np. potas, magnez, wapń i inne), obrazu innych badań pomocniczych lub objawów klinicznych świadczących o niedoborze danej substancji. Niektóre substancje stosujemy też na podstawie znajomości metabolizmu i obrazu niedoborów w konkretnych sytuacjach klinicznych. Np. u chorego wyniszczonego śmiało można podejrzewać głęboki niedobór tiaminy i należy ją suplementować. Z uwagi na wysokie ryzyko osteoporozy u pacjentów onkologicznych zawsze należy rozważyć suplementację wapnia i witaminy D. W praktyce identyfikacja niedoborów wcale nie jest taka łatwa, bo ich symptomy nakładają się na obraz choroby nowotworowej i skutków ubocznych leczenia onkologicznego. (…) Wszystkie witaminy i mikroelementy należy w pierwszej kolejności uzupełniać w sposób naturalny za pomocą zbilansowanej diety! Praktycznie wszystkie witaminy i mikroelementy można pokryć zwykłą dietą na poziomie >100% zapotrzebowania. (…) Wielu pacjentów przyjmuje na własną rękę „megadawki” związków aktywnych. Nadmiar witamin i mikroelementów też jest szkodliwy i może doprowadzić do przedawkowania! Antyoksydanty i profilaktyka choroby nowotworowej W związku z toczącym się w organizmie procesem zapalnym, który związany jest z obecnością guza nowotworowego w ciele pacjenta oraz stresem towarzyszącym chorobie nowotworowej w organizmie chorego znacząco rośnie liczba wolnych rodników, które mają zdolność uszkadzania błon komórkowych, DNA i białek wchodzących w skład enzymów. Z uwagi na ten fakt zwiększeniu ulega zapotrzebowanie chorego na przeciwutleniacze (antyoksydanty), a szczególnie na witaminę C, witaminę E, beta-karoten, cynk, selen, miedź, magnez, mangan oraz inne substancje bioaktywne – koenzym Q10, polifenole (flawonoidy, izoflawony, fitoestrogeny, katechiny, stilbeny i ligniny) oraz fitosterole. Zgodnie z wynikami przeprowadzonych badań, dostarczane z żywnością antyoksydanty mają zdolność blokowania wolnych rodników i neutralizowania ich szkodliwego działania. Największa ilość naturalnych antyoksydantów znajduje się w świeżych warzywach i owocach. Osoby chore na nowotwór powinny spożywać każdego dnia przynajmniej 400 gram różnych owoców i warzyw. Jedną z głównych przyczyn braku ochrony przed nowotworami przy wykorzystaniu suplementów antyoksydacyjnych jest arbitralny dobór ich dawki, która może być istotnie większa niż wymagana. Niektóre antyoksydanty w dużym stężeniu nabierają prooksydacyjnej aktywności, która wspiera procesy oksydacyjne i jest niekorzystna dla naszego organizmu. Natomiast przyjmowanie przez pacjentów onkologicznych suplementów składających się pojedynczych substancji świadczy o bagatelizowaniu interakcji między składnikami antyoksydacyjnymi. Antynowotworowy efekt warzyw i owoców (oraz antyoksydantów w nich zawartych) opiera się na ich synergistycznym współdziałaniu (wzajemnie wzmacniają one swoje przeciwnowotworowe właściwości). Ważne jest, aby antyoksydanty wspomagające leczenie raka dostarczane były drogą naturalną w postaci diety – warzyw, owoców czy np. soków warzywnych. W przypadku osób chorych na raka nie jest wskazane zażywanie antyoksydantów w formie suplementów diety. W badaniach nie wykazano, aby suplementy na raka zawierające antyoksydanty miały korzystny wpływ na organizm pacjentów onkologicznych, a w niektórych przypadkach obserwowano nawet szkodliwe działanie związane z nadmiernym suplementowaniem antyoksydantów. W przypadkach niedoborów wynikających z braku możliwości dostarczenia choremu odpowiedniej ilości naturalnych antyoksydantów z pożywieniem wskazana jest indywidualna konsultacja z dietetykiem lub lekarzem prowadzącym. ZAJRZYJ: 20 TERAPII NA RAKA, KTÓRE NIE DZIAŁAJĄ Czy suplementy są skuteczne na raka? Zgodnie ze współczesnym stanem wiedzy i wypracowanymi zaleceniami jednym z najważniejszych elementów zapobiegania nowotworom jest zbilansowana dieta, która zawiera wszystkie niezbędne składniki odżywcze w odpowiednich proporcjach. Równocześnie popularna jest atrakcyjna teza, że być może stosowanie pewnych składników mineralnych, witamin i preparatów ziołowych w postaci suplementów diety może wpływać na zmniejszanie ryzyko wystąpienia choroby nowotworowej. Niestety większość przeprowadzonych dotychczas badań nie potwierdziła takiego działania suplementów na raka. Istnieją podejrzenia, że sztuczne stosowanie większych dawek niektórych suplementów może działać odwrotnie – zwiększać ryzyko rozwoju raka. Nie tak dawno amerykański National Cancer Institute musiał przerwać ogromny program badawczy SELECT prowadzony od 2001 roku z udziałem 35 tysięcy mężczyzn. Ochotników biorących udział w badaniu podzielono na cztery grupy. Badani z pierwszej grupy otrzymywali selen i witaminę E, z drugiej – wyłącznie witaminę E, z trzeciej grupy – sam selen, a z czwartej – placebo. Amerykańscy badacze zmuszeni byli przerwać badanie po tym, jak zauważyli, że w grupie suplementowanej witaminą E – wzrosła liczba zachorowań na raka prostaty. Wpływ odżywiania na rozwój choroby nowotworowej Zgodnie z zaleceniami opracowanymi w ramach raportu opublikowanego w 2007 roku przez Światową Fundację Badań nad Rakiem i Amerykański Instytut Badań nad Rakiem należy przede wszystkim odżywiać się odpowiednio i naturalnie bez stosowania suplementacji. Eksperci uznali że, ze względu na to, iż długotrwałe przyjmowanie dużych dawek suplementów diety może paradoksalnie zwiększać ryzyko raka, nie należy ich rekomendować jako sposobu zapobiegania nowotworom. W indywidualnych przypadkach, kiedy z powodu choroby czy niedożywienia nie jest to możliwe, można rozważyć stosowanie suplementów po konsultacji ze specjalistą. dr Aleksandra Kapała, Poradnik dla pacjentów i opiekunów: Fakty i mity żywienia w chorobie nowotworowej, fragment: Celem diet antyrakowych jest wprowadzenie do codziennego jadłospisu pokarmów, co do których udowodniono, że częste ich spożywanie wiąże się ze zmniejszonym ryzykiem zachorowania na chorobą nowotworową (…) Część z tych zasad może być nadal zalecana u chorych, u których rozpoznano chorobę nowotworową. Niemniej jednak w sytuacji, kiedy mamy już chorobę nowotworową, a nie tylko staramy się przed nią ustrzec stosowanie diet antyrakowych jedynie wspiera konwencjonalną terapię onkologiczną (operację, chemioterapię i radioterapię). Nie można produktom o potencjale antynowotworowym przypisywać cudownych właściwości leczniczych i wierzyć, że za pomocą brokułów czy oleju lnianego, ktoś zostanie uzdrowiony z nowotworu złośliwego. W internecie można znaleźć wiele cudownych diet, których założenia są różne: spożywanie ogromnych ilości soków owocowo-warzywnych czy oleju lnianego, zachęcanie do eliminacji białka zwierzęcego lub węglowodanów, niekontrolowane przyjmowanie suplementów z witaminami i innymi związkami aktywnymi, „zakazy” przyjmowania żelaza czy witaminy B12 i wiele innych. Niektórzy autorzy zachęcają czy wręcz wymuszają na pacjencie rezygnację z konwencjonalnego leczenia, a stosowanie wyłącznie diety. Takie postępowanie może oznaczać dla chorego utratę szansy na terapię radykalną i możliwość wyleczenia nowotworu. Do tej pory w piśmiennictwie naukowym nie udowodniono skuteczności antynowotworowej żadnej popularnej „diety leczącej z raka”! PRZEJDŹ DO: DIETA W CHOROBIE NOWOTWOROWEJ Witaminy i składniki mineralne w onkologii W ślad za licznymi badaniami, które sugerują, że składniki antyoksydacyjne owoców i warzyw są odpowiedzialne za działanie ochronne w kontekście profilaktyki raka, podjęto szereg prób i eksperymentów dotyczących wpływu suplementacji witaminy A, C, E i selenu na nasze zdrowie. Badanie CARET przedstawiło brak pozytywnych skutków, a nawet negatywne wyniki, związane z nieoczekiwanie zwiększoną śmiertelnością z powodu raka związanego z nadmierną suplementacją. W badaniach nie dowiedziono, aby podawanie witamin i składników w postaci suplementów chroniło przed rakiem. Przeciwnie – stosowanie dużych dawek suplementów zwiększało prawdopodobieństwo zgonu. Wszystkie wymienione składniki i witaminy, które mające znaczenie w zmniejszaniu ryzyka rozwoju nowotworów, powinny być dostarczane w naturalnej postaci z dietą. Witamina C – witamina ta jest silnym antyoksydantem, dzięki czemu przeciwdziała powstawaniu nowotworów złośliwych w organizmie. Może hamować powstawanie substancji rakotwórczych nitrozoamin, występujących w żywności konserwowanej azotynami. Zwiększa odporność komórkową. Neutralizuje wolne rodniki, uszkadzające materiał genetyczny. Spożywanie warzyw i owoców bogatych w witaminę C ma korzystny wpływ na zmniejszenie ryzyka zachorowania na raka jamy ustnej, gardła, przełyku, żołądka, płuc i jelita grubego. Witamina E – potencjał przeciwutleniający witaminy E polega przede wszystkim na inaktywowaniu wolnych rodników oraz ochronie przed peroksydacją wielonienasyconych kwasów tłuszczowych. Witamina E odgrywa istotną rolę w stabilizacji błon komórkowych. Ma zdolność hamowania szkodliwego działania nitrozoamin, dzięki czemu może zapobiegać rakowi żołądka. Obserwowano obniżenie ryzyka rozwoju raka prostaty przez witaminę E u palaczy. Witamina D – liczne funkcje fizjologiczne witaminy D sprawiają, że może ona odgrywać rolę ochronną w stosunku do nowotworów złośliwych. Przede wszystkim stymuluje syntezę białka wiążącego wapń, dzięki czemu zwiększa absorbcję tego składnika w jelicie. MA zdolność hamowania proliferacji komórek, a także regulacji ich wzrostu i różnicowania. Zaobserwowano modulujący wpływ witaminy D na działanie układu immunologicznego. Ochronne działanie dotyczy w szczególności nowotworów prostaty, jelita grubego, sutka, płuc, czerniaka i białaczki. Kwas foliowy i witamina B12 – kwas foliowy jest niezbędny w organizmie człowieka w procesach metylacji, w tym również DNA. Proces metylacji DNA powoduje zmniejszenie ekspresji genów, a zaburzenia tego procesu mogą powodować utratę kontroli nad protoonkogenami. Niedobór witaminy B12 powoduje natomiast, że kwas foliowy wykorzystywany jest do syntezy tyminy i metioniny, co skutkuje wzrostem uszkodzeń DNA. Karotenoidy – do grupy karotenoidów o właściwościach antyoksydacyjnych zalicza się beta-karoten, likopen, luteinę i kantaksantynę. Substancje te działają przeciwnowotworowo, ponieważ stymulują działanie układu odpornościowego, hamują proliferację komórek i wykazują zdolność wychwytywania wolnych rodników. Dowiedziono, że wysokie spożycie likopenu (obecny w pomidorach, brzoskwiniach i melonach oraz w przetworach z pomidorów) zmniejsza ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe przewodu pokarmowego oraz raka prostaty. Uwaga natomiast na beta-karoten przyjmowany w dużych ilościach przez palaczy! Liczne badania dowiodły, że beta-karoten zwiększa ryzyko rozwoju raka płuca u mężczyzn palących papierosy. W tym przypadku suplementowanie tej substancji przez osoby palące może być bardzo niebezpieczne dla zdrowia. Wapń – jego wpływ jest szczególnie interesujący w kontekście zmniejszania ryzyka raka jelita grubego. Z jednej strony może zapobiegać karcinogennemu działaniu wtórnych kwasów żółciowych w przewodzie pokarmowym poprzez tworzenie z nimi nierozpuszczalnych soli wapnia, a z drugiej – bezpośrednio oddziałuje na proces karcinogenezy poprzez hamowanie proliferacji komórek. Selen – hamuje rozwój komórek nowotworowych na różnych etapach karcinogenezy. Jest składnikiem wielu enzymów o działaniu antyoksydacyjnym, bierze udział w metabolizmie hormonów tarczycy oraz testosteronu. Wykazano związek pomiędzy spożyciem selenu, a zapadalnością na raka płuc – wyższe spożycie selenu prawdopodobnie zmniejszało ryzyko zachorowania na nowotwór. Dobrym źródłem selenu są orzechy brazylijskie, ryby, skorupiaki, nasiona roślin strączkowych, drożdże i czosnek. Włókno pokarmowe – w wielu badaniach wykazano, że wysokie stężenie włókien pokarmowych może istotnie zmniejszyć ryzyko rozwoju gruczolaków i raka jelita grubego. Prawdopodobnie, zwiększając objętość i szybkość pasażu wydalanego stolca, przyczyniają się one do zmniejszenia stężenia w nim substancji rakotwórczych i skracają okres ich oddziaływania na błonę śluzową. Polifenole – to duża grupa związków naturalnie występujących w roślinach, wykazujących silne działanie antyoksydacyjne. Wśród nich największą aktywność biologiczną wykazują flawonoidy, izoflawony, fitoestrogeny, katechiny, stilbeny i ligniny. Polifenole wchodzą w bezpośrednie reakcje z wolnymi rodnikami, zmiatając je i zwiększając ich dysmutację do substancji mniej szkodliwych. Dodatkowo stymulują apoptozę (zaprogramowaną śmierć komórki), wpływają na biosyntezę cholesterolu, modulują funkcje immunologiczne oraz hamują etap progresji. Dużą zawartością polifenoli cechują się: zielona herbata, rośliny z rodzin kapustowatych, soja, miękkie owoce, owoce cytrusowe, winogrona i kakao. Szczególnie duże nadzieje budzi resweratrol, którego zdolność hamowania guza obserwowana była na wszystkich etapach transformacji nowotworowej. Jest on obecny w dużym stężeniu w skórkach winogron, czerwonym winie i orzechach. Izotiocyjaniny (związki organosiarkowe) – izotiocyjaniny zapobiegają rozwojowi nowotworów złośliwych, a ich działanie ochronne zostało potwierdzone w przypadku raka płuc, piersi , raka jajnika i czerniaka. Istnieje wiele różnych mechanizmów antyrakowego działania izotiocyjaninów. Dieta obfita w te substancje powoduje indukcję enzymów fazy 1, które aktywują czynniki rakotwórcze. Bogatym źródłem izotiocyjaninów są warzywa z rodziny kapustowatych (kapusty, brokuły, brukselka), cebulowe (czosnek, cebula), rzodkiewka i rzeżucha. Analiza badań wykazała, że suplementy zawierające wapń i selen mogą wpływać na zmniejszenie ryzyka wystąpienia różnych nowotworów złośliwych. Wapń chroni prawdopodobnie przed rakiem jelita grubego, natomiast selen w dużych dawkach może wykazywać działanie protekcyjne w przypadku raka prostaty. Istnieją przesłanki o antynowotworowym działaniu retinolu w przypadku raka skory oraz alfa-tokoferolu w stosunku do osób narażonych na raka gruczołu krokowego. Choroba nowotworowa – kiedy przyjmować suplementy Uważa się, że spożywanie suplementów na raka jako uzupełnienie diety jest korzystne i może zmniejszyć ryzyko rozwoju raka w następujących przypadkach: zaburzenia wchłaniania witaminy B12 po 50 roku życia, kwas foliowy stosowany przed oraz w okresie ciąży, witamina D stosowana u osób z bardzo małą ekspozycją na światło słoneczne oraz u osób starszych i z ciemną karnacją, które nie syntetyzują wystarczającej ilości witaminy D pod wpływem słońca, wapń i selen stosowany indywidualnie w określonych dawkach u osób z dużym ryzykiem wystąpienia raka płuca i jelita grubego. Dr. A. Kapała, Poradnik dla pacjentów i opiekunów: Fakty i mity żywienia w chorobie nowotworowej, fragment: Amigdalina zwana również witaminą B 17 lub w piśmiennictwie angielskojęzycznym znana pod nazwą Laetrile jest substancją naturalnie zawartą w pestkach licznych owoców: czereśni, wiśni, moreli, brzoskwiń, jabłek, gorzkich migdałów i niektórych warzyw strączkowych. Amigdalina zawiera rodnik cyjankowy, który budzi wiele kontrowersji. W listopadzie 2011 ukazał się przegląd systematyczny ponad 200 doniesień, które w naukowych bazach danych ukazały się od 1951 roku. Żadne z badań nie udowodniło antynowotworowej skuteczności amigdaliny, za to pojawiły się doniesienia o poważnym ryzyku zatrucia cyjankami, szczególnie w przypadku przyjmowania amigdaliny w postaci doustnej (kapsułek, tabletek). Możliwe opisywane skutki uboczne to niewydolność nerek, uszkodzenie wątroby, niewydolność oddechowo-krążeniowa, kwasica mleczanowa. (…) Z powodu ryzyka poważnych skutków ubocznych FDA zakazała sprzedaży tego specyfiku. Jedzenie pestek moreli, czy czereśni nie spowoduje zatrucia cyjankami, ale może spowodować poważną niestrawność – wymioty, biegunki, bóle brzucha, gorzkie odbijania, gorycz w ustach. Przyjmowanie takich specyfików może znacznie pogorszyć tolerancję chemioterapii. Suplementy na raka – podsumowanie Nie zażywaj na własną rękę suplementów diety, bo nie chronią one przed nowotworami. Odpowiednio zbilansowana i urozmaicona dieta nie tylko pokrywa zapotrzebowanie organizmu na wszystkie niezbędne składniki odżywcze, ale także zmniejsza ryzyko zachorowania na choroby nowotworowe. Stosowanie suplementów diety w ramach przeprowadzonych badań naukowych nie wykazało działania prewencyjnego w stosunku do nowotworów złośliwych, a w niektórych przypadkach wysokie dawki suplementów miały szkodliwy wpływ. Suplementy na raka w indywidualnych przypadkach (choroby powodujące niedobory witamin i składników mineralnych) stosuje się pod kontrolą specjalisty. Najlepszym źródłem ważnych składników pokarmowych i cennych z punktu widzenia profilaktyki przeciwnowotworowej substancji jest prawidłowe żywienie (bogate w warzywa i owoce), a nie suplementy diety na raka. Choć wykazano, że w przypadku osób należących do grup o wysokim ryzyku wystąpienia choroby nowotworowej, duże dawki niektórych suplementów zmniejszały to ryzyko, to jednak nie można odnosić tych wyników do wszystkich ludzi. W indywidualnych przypadkach (obciążenia genetyczne) decyzja o suplementacji powinna być konsultowana zawsze ze specjalistą. Suplementy na raka. Witaminy i składniki mineralne w onkologii, bibliografia: M. Jarosz, I. Sajór, Żywienie chorych z nowotworami, Warszawa 2012.; M. Jarosz, Suplementy diety a zdrowie, Warszawa 2008.; S. Langley-Evans, Żywienie, wpływ na zdrowie człowieka, Warszawa 2014,; Pod. red. M Jarosz, Praktyczny podręcznik dietetyki, Warszawa 2010.; D. Khayat, Prawdziwa dieta antyrakowa, Kraków 2012, dr A. Kapała, Poradnik dla pacjentów i opiekunów: Fakty i mity żywienia w chorobie nowotworowej. SPRAWDŹ: KOSMETYKI DLA PACJENTÓW ONKOLOGICZNYCH Choć z różnych stron proponowane są nam rozwiązania przedstawiane jako takie, które pozwolą zachować młodość czy ją przedłużyć, to jednak starzenie się jest procesem naturalnym i nieodwracalnym. Zmiany stopniowo obejmują cały organizm, powodując jego ograniczoną pracę. Osłabieniu ulega funkcjonowanie układu odpornościowego, co sprawia, że osoby starsze są bardziej podatne na rozwój chorób oraz infekcji. Jak się jednak okazuje stosunkowo proste rozwiązania jak zmiana stylu życia, odpowiednia dieta i regularna aktywność fizyczna mogą wspomóc działanie układu odpornościowego. A co z tzw. preparatami na wzmocnienie organizmu? Czy rzeczywiście mogą okazać się pomocne? Spis treści: Dieta seniora Zapotrzebowanie osoby starszej na substancje odżywcze Osłabienie organizmu osoby starszej – z czego może wynikać? Czy istnieją skuteczne sposoby wzmocnienia organizmu seniora? Dieta seniora Z wiekiem zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze zmienia się. Wynika to ze stopniowo spowalniającej przemiany materii, a także przeważnie niższej niż wcześniej aktywności zawodowej i fizycznej. Dieta osoby po 65 roku życia powinna być zbliżona do sposobu odżywiania osoby młodszej, ale dostosowana do ograniczeń wynikających z wieku, stanu zdrowia oraz wydolności układu pokarmowego. Powinna być pełnowartościowa, czyli dostarczać wszystkich składników odżywczych niezbędnych do funkcjonowania organizmu, w tym również układu odpornościowego. Ważne jest, aby pamiętać, że potrzeby naszego organizmu, w znacznym stopniu zależne są także od ogólnego stanu zdrowia oraz chorób współistniejących. Inne będą one u osoby starszej, która cieszy się dobrym zdrowiem, nie choruje przewlekle a tym samym, nie przyjmuje na stałe kilku różnych leków, a inne w przypadku seniora, który dodatkowo zmaga się z chorobą np. cukrzycą czy nadciśnieniem, a czasem kilkoma schorzeniami jednocześnie, stając się tym samym osobą z tzw. wielochorobowością i nierzadko również wielolekowością. Obecność chorób towarzyszących należy zawsze brać pod uwagę, planując dietę seniora, a w komponowaniu indywidualnie dopasowanych posiłków warto skorzystać z pomocy dietetyka: określi on całościowe zapotrzebowanie organizmu na energię oraz poszczególne składniki odżywcze w oparciu o wywiad żywieniowy i zdrowotny. Z kolei planując jadłospis specjalista, uwzględni w nim korzystne dla seniora produkty, jednocześnie eliminując te, których zbyt częste spożywanie mogłoby negatywnie wpłynąć na jego zdrowie lub samopoczucie. Zapotrzebowanie osoby starszej na substancje odżywcze Wspomniane wcześniej ograniczenie aktywności zawodowej i fizycznej oraz spowolnienie tempa procesów toczących się w organizmie osoby starszej sprawiają, że zapotrzebowanie na energię dostarczaną wraz z pożywieniem zmniejsza się. Mimo tego istnieją takie składniki odżywcze, których organizm seniora niezależnie od upływu lat potrzebuje tyle samo lub więcej, niż organizm osoby młodszej. Jednocześnie zaś osoby z tej grupy wiekowej często zgłaszają brak apetytu czy szybkie uczucie sytości. Posiłki, których zjadanie wcześniej sprawiało im przyjemność, dziś już jej nie dają. Objawy te mają związek z tzw. zmianami inwolucyjnymi w obrębie przewodu pokarmowego: począwszy od zmniejszonego wydzielania śliny, pogorszonego odczuwania smaków i zapachów, na upośledzonym trawieniu oraz wchłanianiu skończywszy. W związku z tym, aby posiłki dla seniora były dobrze dopasowane do jego potrzeb, powinny charakteryzować się wysoką gęstością odżywczą – w małej objętości dostarczać znacznych ilości wszystkich makro- i mikroskładników odżywczych. Na jakie komponenty diety należy zwrócić szczególną uwagę? Energia: Osoba starsza potrzebuje mniej kalorii niż osoba w młodszym wieku, nawet w przypadku podobnej aktywności fizycznej. Porównując osoby w wieku 45 lat, a 75 lat, szacuje się, że u kobiet to zapotrzebowanie jest niższe o ok. 500 kcal, a w przypadku mężczyzn o ok. 800 kcal. Wraz z wiekiem, ta różnica powiększa się. Białko: To jeden z najważniejszych składników diety. Jednocześnie jest jednym z tych elementów, którego podaż w diecie osoby starszej powinna być wyższa niż w jadłospisie osób przed 65 Zalecana zdrowym seniorom ilość białka to 1,0-1,2 g/kg masy ciała/dobę (w przypadku zdrowych osób dorosłych to 0,8-1,0 g/kg). Zawarte w białkach aminokwasy są istotne dla budowy oraz prawidłowej pracy mięśni – niedobór białka w diecie sprzyja ich osłabieniu. Ponadto aminokwasy są niezbędne do budowy przeciwciał – ważnych elementów odpowiadających za odporność organizmu. Wapń: W grupie osób starszych często stwierdza się niedobory wapnia. W wielu przypadkach wynikają one ze zbyt małego spożycia tego pierwiastka z dietą. Niesie to za sobą ryzyko osłabienia struktury kości i rozwoju osteoporozy. Osoby starsze powinny przyjmować każdego dnia 1200 mg wapnia z produktów spożywczych, takich jak: produkty mleczne, jajka, zielone warzywa czy nasiona roślin strączkowych. Oprócz budowania kości, wapń uczestniczy także między innymi w procesie krzepnięcia krwi, wpływa na prawidłową pracę układu nerwowego oraz mięśniowego. Witamina D: Naturalnie witamina D wytwarzana jest w skórze pod wpływem promieniowania słonecznego. Niestety przez uwarunkowania klimatu w naszym kraju przez wiele miesięcy jesteśmy pozbawienie wystarczającego nasłonecznienia pozwalającego na jej syntezę w odpowiedniej ilości. Często też większość ciepłych dni, w tym najbardziej sprzyjające godziny spędzamy w pomieszczeniach. Bywa też tak, że mimo słonecznej pogody zbyt niska temperatura nie pozwala na odkrycie ciała, co umożliwiłoby syntezę tej witaminy w skórze. U osób starszych sytuacja jest dodatkowo utrudniona, gdyż synteza witaminy D jest u nich osłabiona, obniżeniu ulega także jej wchłanianie z przewodu pokarmowego, dlatego często obserwuje się niedobory tego składnika w grupie osób powyżej 65 roku życia. Powinni oni suplementować witaminę D przez cały rok w ilości 800-2000 IU/dobę (lub większej, w przypadku stwierdzenia niedoboru), gdyż ma ona istotny wpływ na funkcjonowanie układu odpornościowego. Witamina B6: Zapotrzebowanie na witaminę B6 wzrasta już po 50 roku życia. Wiele leków przyjmowanych przez osoby starsze (np. obniżających ciśnienie krwi, immunosupresyjnych lub antybiotyków) może pogarszać jej wchłanianie, co sprzyja osłabieniu organizmu. Głównymi źródłami tej witaminy w diecie są: ziemniaki, produkty zbożowe, nabiał, mięso, ryby oraz jajka. Witamina B12: U osób starszych często dochodzi do zaburzenia wchłaniania witaminy B12, dlatego tak istotne jest zwrócenie uwagi na jej prawidłowe spożycie. Naturalnie występuje ona tylko w produktach pochodzenia zwierzęcego, jednak niektóre produkty roślinne są w nią specjalnie wzbogacane np. płatki zbożowe lub produkty sojowe. Seniorzy często ograniczają ich spożycie, co może przyczyniać się do występowania niedoborów tego składnika. Witamina B12 jest niezbędna do tworzenia krwinek czerwonych, wspomaga także pracę układu nerwowego. Sprzyja utrzymywaniu koncentracji oraz dobrego nastroju. Osłabienie organizmu osoby starszej – z czego może wynikać? Na odporność wpływa wiele czynników, takich jak: genetyka, historia zdrowotna czy uwarunkowania środowiskowe. Nie bez znaczenia jest także styl życia. Osoby starsze są bardziej podatne na rozwój infekcji czy chorób przewlekłych. Wiek sprzyja rozwojowi takich jednostek chorobowych jak cukrzyca typu 2, nadciśnienie, osteoporoza, schorzenia nerek czy układu oddechowego. Nie oznacza to, że samo starzenie się organizmu wywołuje choroby. Jednak zmiany zachodzące w ciele wraz z wiekiem sprawiają, że coraz słabsze bodźce są wystarczające do zaburzenia równowagi organizmu, co sprzyja rozwojowi chorób. Czynniki wpływające na osłabienie organizmu seniora to niewłaściwa dieta wynikająca często z trudności w przyjmowaniu pokarmów, brak apetytu, stres, brak ruchu, nałogi, choroby przewlekłe, długotrwała farmakoterapia, bezsenność, zanieczyszczenie środowiska. Proces starzenia dotyczy także przewodu pokarmowego. Ma to wpływ na sposób odżywiania seniora. Dochodzi do mniejszego wydzielania śliny, przez co jama ustna jest bardziej sucha, a połykanie pokarmów jest trudniejsze. Na skutek braku uzębienia lub jego osłabienia, a także źle dobranych protez zębowych seniorzy mogą mieć trudności w gryzieniu i rozdrabnianiu pożywienia. Z wiekiem zmniejsza się ilość kubków smakowych, co prowadzi do pogorszenia odczuwania smaków, najczęściej dotyczy ono smaku słodkiego oraz kwaśnego, a wzmacnia się odczuwanie smaku gorzkiego. Dodatkowo u osób starszych osłabia się czynność gruczołów trawiennych, przez co trawienie pokarmów jest wolniejsze. Może występować także słabsze wchłanianie niektórych składników np. wapnia, witaminy B12 czy witaminy D3. Z wiekiem zmniejsza się także aktywność jelita grubego, przez co seniorom częściej mogą dokuczać zaparcia. Wszystkie te procesy sprawiają, że przyjmowanie, trawienie i wchłanianie składników pokarmowych z żywności może być u osób starszych utrudnione, prowadząc do niedoborów pokarmowych. Te z kolei istotnie przyczynić mogą się do osłabienia odporności wynikającej z nieprawidłowego stanu odżywienia. Seniorzy stanowią grupę osób szczególnie narażonych na ryzyko niedożywienia, również w sytuacji kiedy nie wskazuje na to ani ich masa ciała, ani wygląd zewnętrzny. Starzenie się organizmu sprzyja bowiem również zmianom w składzie ciała: zwiększa się ilość tkanki tłuszczowej, maleje zaś ilość tkanki mięśniowej. Dieta niedoborowa w białko może dodatkowo te zmiany nasilić co objawiać może się ogólnym osłabieniem, spadkiem siły mięśniowej, zmniejszeniem wydolności i szybszym męczeniem się, a w efekcie ograniczeniem możliwości wykonywania codziennych czynności. Dlatego warto poznać sposoby na wzmocnienie organizmu starszej osoby poprzez prawidłowo skomponowaną dietę. W pierwszym kroku zaś dobrym rozwiązaniem jest dokonanie analizy nawyków żywieniowych seniora, zwrócenie uwagi na ilości oraz jakość spożywanych pokarmów, oraz ograniczenia w ich przyjmowaniu. Czasem, mimo najszczerszych chęci, modyfikacja diety seniora bywa trudna. Z jednej strony osoby starsze mają swoje przyzwyczajenia pielęgnowane przez wiele lat. Z drugiej różnego rodzaju stany chorobowe sprawiać mogą, że pewnego rodzaju produkty nie będą dobrze przez niego tolerowane. Dobrym przykładem jest zalecenie spożywania pełnoziarnistego pieczywa, które z drugiej strony nie jest wskazane np. w przebiegu chorób żołądka. Podobna sytuacja dotyczyć będzie surowych warzyw i owoców – są bardzo cennym źródłem witamin oraz składników mineralnych, jednak ich spożywanie na surowo przez osoby starsze może nastręczać trudności w gryzieniu i rozdrabnianiu kęsów. Równie trudne do pogryzienia może okazać się mięso – jedno z głównych źródeł białka. Jeśli po analizie jadłospisu obawiamy się, że codzienna dieta seniora może być niedoborowa, należy zgłosić ten fakt lekarzowi, który zdecydować może o konieczności zastosowania wsparcia żywieniowego odpowiednimi preparatami, tzw. żywieniem medycznym, np. Nutridrinkami. Ich wprowadzenie do diety seniora warto skonsultować z lekarzem w każdej sytuacji, w której pomimo modyfikacji diety pojawia się obawa, że nie spożywa on wystarczających, zabezpieczających potrzeby organizmu ilości pokarmów. Utrata apetytu, niechęć do jedzenia lub zjadanie niewielkich porcji dań, a w ich konsekwencji spadek masy ciała, osłabienie oraz uczucie wyczerpania to jedne z pierwszych objawów alarmujących, których wystąpienia nie wolno ignorować. Czy istnieją skuteczne sposoby wzmocnienia organizmu seniora? Bardzo często mówi się o sposobach na wzmocnienie układu odpornościowego, podczas gdy tak naprawdę należałoby mówić o czynnikach, które jego działanie osłabiają. Wśród nich wymienia się zbyt mała ilość snu i przewlekłe zmęczenie czy stres. W planie dnia seniora zatem nie może zabraknąć czasu na odpowiednią ilość snu oraz wypoczynku – najlepiej na świeżym powietrzu. Unikanie sytuacji stresowych oraz regularna aktywność fizyczna, dostosowana do możliwości, również mają wpływ na wzmocnienie organizmu osoby starszej. Umiarkowany, ale regularny wysiłek fizyczny pobudza produkcję makrofagów i limfocytów T, które stanowią podstawę odporności. Jednak w pierwszej kolejności należy zadbać o prawidłową dietę oraz o to by osoba starsza spożywała posiłki odpowiednie do swojego zapotrzebowania. Nieprawidłowe odżywianie bowiem wymieniane jest jako jeden z najważniejszych czynników wpływających negatywnie na funkcjonowanie układu odpornościowego. Zadbać należy więc o to, aby dieta była urozmaicona, a posiłki spożywane regularnie. W codziennym jadłospisie nie może zabraknąć dobrych źródeł tak ważnego dla prawidłowej pracy układu odpornościowego białka, gdyż to z niego produkowane są ciała odpornościowe. W codziennych posiłkach powinny się więc znaleźć chude gatunki mięs, nabiał, ryby czy jajka. Konieczne jest także spożywanie odpowiednich ilości warzyw i owoców będących źródłem witamin oraz składników mineralnych pełniących tzw. funkcję regulatorową w naszym organizmie. Szereg z nich określanych jest mianem antyoksydantów. W przypadku trudności w spożywaniu warzyw lub owoców na surowo warto zdecydować się na ich tarcie czy miksowanie do postaci musu. Działanie immunomodulujące (regulujące pracę układu odpornościowego) wykazują również kwasy tłuszczowe omega-3, które znajdują się w tłustych gatunkach ryb morskich czy tranie. Unikać z kolei należy nadmiernego i regularnego spożywania alkoholu czy kwasów tłuszczowych nasyconych oraz trans, jako że wykazują one działanie prozapalne. Ich źródłem jest wysoko przetworzona żywność, typu fast food, ale także gotowe ciasta i ciastka przygotowane na tzw. twardych margarynach. W ostatnim czasie popularne stały się różnego rodzaju „preparaty na wzmocnienie organizmu u osób starszych”. Ich skład może być różny: od pojedynczych wyciągów ziołowych, przez „witaminy dla seniorów” po preparaty homeopatyczne. Jednak specjaliści z Polskiej Akademii Nauk wskazują, że ich działanie wzmacniające układ odpornościowy nigdy nie zostało potwierdzone. Stąd też pokładanie w nich zbyt wielkich nadziei jest nieuzasadnione. Jednocześnie ważne jest, aby ich stosowanie – jeśli się na nie zdecydujemy, zawsze najpierw konsultować z lekarzem prowadzącym, szczególnie jeżeli podopieczny leczy się z powodu chorób przewlekłych. Specjalista oceni czy zastosowanie tego typu preparatu jest celowe oraz doradzi taki, który będzie odpowiedni dla seniora, a przede wszystkim nie będzie wchodził w interakcję z przyjmowanymi przez niego lekami. Kroplówka regeneracyjna Podanie kroplówki poprzedza konsultacja lekarska. dla osób po przebytych infekcjach wirusowych i bakteryjnych dla osób z obniżoną odpornością dla osób z obniżonym nastrojem (jesienna aura, przesilenie wiosenne) Korzyści z podania kroplówki uzupełnienie brakujących witamin, minerałów i mikroelementów regeneracja po przebytych infekcjach przyspieszenie leczenia w trakcie infekcji poprawa samopoczucia odzyskanie sił witalnych wzmocnienie odporności poprawa apetytu Skład kroplówki – dobieramy indywidualnie witaminy z grupy B, C, E magnez elektrolity chrom cynk jod fluor selen miedź Godziny otwarcia poniedziałek 09:00 - 21:00 wtorek 09:00 - 21:00 środa 09:00 - 21:00 czwartek 09:00 - 21:00 piątek 09:00 - 21:00 sobota zamknięte niedziela zamknięte Diagnostyka i pobieranie krwi Instytut Witaminowy czynny jest od godz. 9:00 a na pobieranie krwi należy umówić się telefonicznie. Zapraszamy do kontaktu pod numerem telefonu: +48 664 058 900. Wg trafności Wg popularności od najnowszych od A do Z od Z do A Wg ceny: rosnąco Wg ceny: malejąco Jonolit Jony, smak pomarańczowy, 20 tabletek musujących Plusssz Elektrolity + 100% Multiwitamina, smak ananas-mango, 24 tabletki musujące Plusssz Elektrolity Senior 100% Complex, smak malinowo-cytrynowy, 24 tabletki musujące Allnutrition Electrolytes, smak pomarańczowy, 20 tabletek musujących Protego Elektrolity Senior, smak owoców leśnych, 20 tabletek musujących Zdrovit Litorsal, smak cytrynowo-miętowy, 24 tabletki musujące Protego Elektrolity, smak cytrynowo-malinowy, 10 saszetek Zdrovit Litorsal Cherry, smak wiśniowy, 24 tabletki musujące Zdrovit Litorsal Slim, smak pomarańczowy, 24 tabletki musujące Zdrovit Litorsal Cytrus, smak owoców cytrusowych, 24 tabletki musujące Protego Elektrolity Lemon & Mint+, smak cytrynowo-miętowy, 20 tabletek musujących Pharmasis Elektrolity Magnesium + B-Complex, smak pomarańczowy, 24 tabletki musujące HydroOptima Senior, elektrolity, 20 tabletek musujących Litoxen Slim, smak pomarańczowy, 20 tabletek musujących + Litoxen Elektrolity, smak pomarańczowy, 20 tabletek musujących Oryal Max, smak malinowy, 15 tabletek musujących Pharmasis Elektrolity + Witamina C, smak pomarańczowy, 20 tabletek musujących Zdrovit Litorsal Grejpfrut, smak grejpfrutowy, 24 tabletki musujące Oryal, smak limonkowo-cytrynowy, 20 tabletek musujących Zdrovit Litorsal Senior, smak owoc granatu, 15 saszetek Litoxen Senior, smak pomarańczowy, 20 tabletek musujących + Litoxen Elektrolity, smak pomarańczowy, 20 tabletek musujących Kruger Vital Power Elektrolity Sport, smak grejpfrutowy, 20 tabletek musujących HydroOptima Senior + D3, elektrolity + witamina D, 20 tabletek musujących Elektrolity, smak pomarańczowy, 7 saszetek Elektrolity, smak truskawkowy, 7 saszetek Elektrolity Nie każdy wie, że elektrolity są bardzo potrzebne do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Ich niedobór powoduje czasem ciężkie w skutkach dolegliwości, dlatego warto zadbać o ich prawidłowy poziom. Elektrolity to po prostu jony soli, znajdujące się w osoczu, krwi i płynach tkankowych. Niedobór elektrolitów – przyczyny i objawy Wszelkie niedobory magnezu, potasu czy wapnia osłabiają nasz organizm. To one wspierają pracę serca, układu nerwowego, utrzymują napięcie w błonach komórkowych oraz przenoszą impulsy elektryczne do innych komórek. Równowaga elektrolitów w organizmie może zostać zaburzona przez różne infekcje, mocny trening, biegunki, wymioty i upały. Objawia się to między innymi silnym osłabieniem, drżeniem mięśni, zawrotami głowy, zaburzeniami pracy serca. Uzupełniamy niedobory Koniecznie należy uzupełniać elektrolity, na przykład pijąc soki pomidorowe, wodę wysoko mineralizowaną, napoje izotoniczne oraz stosując dietę bogatą w magnez, sód i potas (powinno się jeść banany, kiwi, pomidory, figi, awokado, pieczywo razowe i rośliny strączkowe). Warto zadbać też o odpowiednią ilość snu oraz ogólny zdrowy tryb życia. Suplementacja elektrolitów – elektrolity do picia To druga bardzo ważna kwestia, którą w razie zagrożenia niedoborem elektrolitów można podjąć. Na rynku farmaceutycznym dostępne są różne preparaty, pomagające w uzupełnieniu jonów soli. Wiele osób wybiera elektrolity do picia w saszetkach, podczas znacznego odwodnienia organizmu – na przykład w trakcie przechodzenia infekcji, której towarzyszą biegunki, czy wymioty. Są to bardzo poręczne mieszaniny elektrolitów i glukozy do rozpuszczania w 200 ml wody. Elektrolity do picia dostępne są w wielu pysznych smakach. W asortymencie naszej apteki można znaleźć między innymi preparaty truskawkowe, pomarańczowe, malinowe czy ananasowe. Ich dawkowanie jest zależne nie tylko od indywidualnego zapotrzebowania, ale także od składu konkretnego preparatu. Elektrolity w tabletkach musujących Można też wybrać poręczne elektrolity w tabletkach musujących. Stosują je przede wszystkim osoby trenujące, sportowcy, oraz ci, którzy chcą uzupełnić dietę w sód, potas i magnez. Oprócz wyżej wymienionych preparatów w aptece można też kupić inne produkty zawierające w swoim składzie jeden lub kilka elektrolitów. Mogą występować zarówno w formie suplementu diety, jak i dietetycznego środka spożywczego. Wybór jest naprawdę duży. Warto rozejrzeć się i wybrać dla siebie odpowiedni preparat, który będzie optymalnie dopasowany do naszych potrzeb. Dla ogólnej kondycji organizmu bardzo ważne jest utrzymanie właściwej ilości elektrolitów. Cena poszczególnych preparatów dostępnych na rynku waha się od kilku do kilkunastu złotych, dlatego każdy może znaleźć coś dla siebie. Elektrolity na kaca Kac, czyli po prostu zatrucie alkoholowe, to stan znany wielu osobom. Do jego wystąpienia dochodzi w organizmie za sprawą aldehydu octowego, który powstaje w wątrobie w wyniku odwodornienia etanolu. Powoduje to nieprzyjemne dolegliwości takie jak: ból głowy, pragnienie, złe samopoczucie i ogólne osłabienie organizmu, nudności i wymioty, rozdrażnienie, kłopoty z koncentracją, drżenie rąk. Istnieje wiele sposobów na złagodzenie tych przykrych objawów. Jednym z nich jest zastosowanie elektrolitów na kaca. Preparaty te zawierają w swoim składzie między innymi sód czy potas, które wraz z wodą zostały utracone w wyniku nadmiernego oddawania moczu. Elektrolity bogate są także w glukozę, stanowiącą elementarny substrat energetyczny dla komórek organizmu. Ten związek chemiczny przyczynia się do prawidłowego funkcjonowania mózgu. Dzięki zawartości korzystnych dla organizmu składników wiele osób wybiera elektrolity również w celu łagodzenia objawów zatrucia alkoholowego. Elektrolity w ciąży Ciąża to wyjątkowy okres w życiu każdej kobiety. W tym czasie o organizm należy dbać ze szczególną troską – tak, aby zapewnić bezpieczeństwo sobie i maluszkowi. Z tego powodu zaleca się, aby przed zażyciem jakichkolwiek preparatów w trakcie ciąży, a także podczas karmienia piersią najpierw skonsultować się z lekarzem. Dotyczy to także elektrolitów.

kroplówki wzmacniające dla osób starszych